Ακτίνες Χ: Από τη θεραπεία της περιοδοντίτιδας στον πανεπιστημιακό νεποτισμό – Πώς η Ακτινολογία «έλαμψε» στην Ορθοδοντική
Δημήτρης Κουτρούμπας
Οδοντίατρος - Ιστορικός των Επιστημών, Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Αθηνών, τ.Μεταδιδακτορικός Ερευνητής
Οδοντιατρικής Σχολής Αθηνών
Τελικό Πρόγραμμα Συνεδρίου
Συμπληρώνονται φέτος 130 χρόνια, αφότου ο Γερμανός φυσικός Wilhelm Conrad Röntgen ανακάλυψε τις ακτίνες Χ. Η χρήση τους έφερε πραγματική επανάσταση τόσο στην Ιατρική όσο και στην Οδοντιατρική. Ωστόσο, όπως κάθε ριζοσπαστική καινοτομία, αρχικά δημιούργησε ανησυχία και αποτέλεσε τροφή για οργιώδεις φήμες. Σύμφωνα με τις περιγραφές του Γ. Κεφαλά, Ειδικού Καθηγητή Οδοντικής Ακτινογραφίας και Εξακτικής στο Οδοντιατρικό Σχολείο, δημιουργήθηκε η ψευδαίσθηση πως οι ακτίνες Χ είχαν την ιδιότητα να διαπερνούν αδιαφανή σώματα, γι’ αυτό και η ακτινοσκόπηση θεωρήθηκε «σατανικὴ ἐφεύρεσις προωρισμένη νὰ βλάψῃ τὰ κοινωνικὰ ἤθη». Έτσι, για παράδειγμα στο New Jersey νομοθετήθηκε η απαγόρευση της χρήσης ακτινών Χ στα κιάλια όπερας, μετά από ανεπιβεβαίωτες διαδόσεις πως ένας νεαρός πρότεινε στον διάσημο Αμερικανό εφευρέτη Thomas Edison να βρει τρόπο να τις ενσωματώσει σ’ αυτά τα κιάλια. Την ίδια εποχή στο Λονδίνο, εταιρεία ιματισμού διαφήμιζε: «ἔσώρουχα ἀδιαφανῆ στὶς ἀκτίνες Χ – ποὺ ἐξασφαλίζουν τὶς σεμνὲς κυρίες». (Εικ. 1)
Στην Ελλάδα η τεχνολογία θεωρήθηκε ένας νέος τρόπος φωτογράφησης, ενώ αθηναϊκά φαρμακεία εξέθεσαν στις προθήκες τους φωτογραφίες ακτινογραφιών: «Πρὸ αὐτῶν συνηθροίζονται οἱ περίεργοι, οἱ ὁποῖοι ἀπεθαύμαζον κατάπληκτοι τὰ μαγικὰ ἀποτελέσματα τῶν ἀκτινών». Μαζί με τις ακτινογραφίες υπήρχαν και έντυπα με τα στοιχεία του ακτινολόγου ιατρού στον οποίο θα μπορούσαν να προσφύγουν σε περίπτωση ανάγκης.
Στη χώρα μας τα πρώτα ακτινογραφικά μηχανήματα προοριζόταν για αμιγώς ιατρική χρήση, καθώς δεν μπορούσαν να αποδώσουν με επαρκή ακρίβεια το σχήμα και το μέγεθος των γνάθων και των δοντιών. Το δε υψηλό κόστος των ακτινογραφιών, η έλλειψη ακτινολόγων και η πολεμική μερίδας των ιατρών εναντίον της Ακτινοδιαγνωστικής, με το επιχείρημα ότι είναι εχθρική προς την κλινική εμπειρία, είχε σαν αποτέλεσμα να συνιστώνται μόνο όταν ο ασθενής έπασχε από κάποιο εξαιρετικά επικίνδυνο ή ανίατο νόσημα. Είχε επικρατήσει η φράση: «Τὸν πῆγαν καὶ στὰς ἀκτῖνας» υπονοώντας ότι χρησιμοποιήθηκε για τη σωτηρία του ασθενούς και το πλέον έσχατο μέσο.
Το πρώτο οδοντιατρικό ακτινογραφικό μηχάνημα
Το πρώτο οδοντιατρικό ακτινογραφικό εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα το 1910, σύμφωνα με μαρτυρία του οδοντιάτρου Χ. Πάμπανου. Όμως, δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ από τον ιδιοκτήτη του, τον κερκυραίο οδοντίατρο Σπ. Κουβά, ο οποίος αρέσκονταν να έχει τα τελειότερα οδοντιατρικά μέσα της εποχής, αλλά όχι να εργάζεται ως οδοντίατρος. Το «παρθένον πάσης Ὀδοντιατρικῆς χρήσεως» ακτινογραφικό αξιοποιήθηκε αργότερα κατά τους Βαλκανικούς πολέμους 1912 – 1913 στο Νοσοκομείο της Κέρκυρας για τις ανάγκες των τραυματιών.
Η αγορά ενός οδοντιατρικού ακτινογραφικού μηχανήματος ήταν εξαιρετικά δαπανηρή με το κόστος να ξεπερνά τις 75.000 δραχμές το 1945. Ενώ, σύμφωνα με τη μαρτυρία του καθηγητή Κεφαλά από το 1929 έως το 1945 είχαν τοποθετηθεί στην Αθήνα περί τα 30 οδοντιατρικά ακτινογραφικά μηχανήματα. Αριθμός ενδεχομένως μεγάλος αν λάβουμε υπόψη την οικονομική ύφεση του 1929, την πτώχευση του 1932, τις πολεμικές περιπέτειες 1940 – 1944.
Όπως οι ιατροί, έτσι και οι οδοντίατροι απέφευγαν να συστήσουν τη λήψη ακτινογραφιών υπό το φόβο ότι θα θεωρηθούν πως στερούνται διαγνωστικών ικανοτήτων και άρα δεν είναι καλοί οδοντίατροι. Ο Γ. Κεφαλάς όντας Καθηγητής Ακτινολογίας του Οδοντιατρικού Σχολείου μαρτυρεί ότι έχασε ασθενή στην οποία πρότεινε τη λήψη ακτινογραφίας ένεκα διόγκωσης της αριστερής πλευράς της κάτω γνάθου στη θέση ελλείποντος δεύτερου προγομφίου. Η ασθενής δεν επανήλθε ποτέ στον Κεφαλά διότι όπως έμαθε, αργότερα, από κοινό τους γνωστό ότι και απευθύνθηκε σε άλλο οδοντίατρο, ο οποίος διέγνωσε εύκολα και χωρίς την ανάγκη λήψεως ακτινογραφίας πως η διόγκωση οφείλονταν σε έγκλειστο δόντι. Η ασθενής θεώρησε ότι ο Κεφαλάς ζητώντας τη λήψη ακτινογραφίας στερούνταν διαγνωστικών ικανοτήτων και άρα δεν ήταν καλός γιατρός γι’ αυτό και δεν ζήτησε ποτέ ξανά τις ιατρικές υπηρεσίες του.
Ακτίνες Χ για θεραπεία Περιοδοντίτιδας και Ακρορριζικών Κύστεων
Το πρώτο ελληνικό επιστημονικό σύγγραμμα με θέμα αμιγώς την οδοντιατρική διαγνωστική και θεραπευτική είναι των Χατζάκη Π. (οδοντιάτρου) & Ν. Χατζοπούλου (χημικού) Αἱ ἀκτῖνες Χ. Ἀκτινογραφία, Ἀκτινοθεραπεία ἐν τῇ Ὀδοντιατρικῇ, Αθήνα: Παρ. Λεώνη, 1928. Σ’ αυτό τονίζεται ότι στην οδοντιατρική παθολογία ενδείκνυται η χρήση των θεραπευτικών ιδιοτήτων των ακτινών Χ για την αντιμετώπιση της φατνιακής πυόρροιας (με σημερινούς όρους «περιοδοντίτιδα») και των ακρορριζικών κύστεων. (Εικ. 2) Άλλοι ερευνητές προτείνουν την ακτινοβόληση των χρονίων φλεγμονώδών παθήσεων όπως Ἀδενίτις, Ὀδοντικῆς ἢ Φυματιώδους φύσεως, Ἀμυγδαλίτις και Οὐλικὴ Πυόρροια: «διὰ τὴν θεραπείαν τούτων ἐγένετο χρῆσις ἁπαλῶν ἀκτίνων (χαμηλῆς ἐντάσεως) διότι εἰς τὰς περιπτώσεις ταύτας, δὲν ἐπιζητεῖται ἡ καταστροφὴ των νοσούντων κυττάρων, ἀλλ’ ἡ ἐνίσχυσις τῶν ὑγειῶν, καὶ δὴ τῶν λευκοκυττάρων πρὸς ἀντίδρασιν.»
Πώς οι ακτίνες Χ «έλαμψαν» στην Ορθοδοντική και στον πανεπιστημιακό νεποτισμό
Αν και οι πρωτοπόροι οδοντίατροι – μελετητές των διαγνωστικών και θεραπευτικών δυνατοτήτων των ακτίνων Χ λειτούργησαν σαν μαθητευόμενοι μάγοι, δεν συνέβη το ίδιο με τους πανεπιστημιακούς ταγούς, οι οποίοι χρησιμοποίησαν με αριστοτεχνική επιδεξιότητα το γνωστικό αντικείμενο της Ακτινολογίας για την προώθηση ημετέρων. Στην περίπτωσή μας, επιστρατεύθηκε η σκανδαλώδης επιχειρηματολογία πως η Ακτινολογία ήταν ο πλέον συγγενής επιστημονικός κλάδος με την… Ορθοδοντική (Εικ. 3). Σκοπός τους ήταν το βόλεμα, ως Ειδικού Καθηγητή Ορθοδοντικής, του Στ. Σπεράντζα, ο οποίος δεν μπορούσε να συνεχίσει να εργάζεται ως ακτινολόγος μιας και είχε προσβληθεί στα χέρια από ακτινική δερματίτιδα.
Ο άνεργος, πλέον, Στ. Σπεράντζας ιατρός – ακτινολόγος, διδάκτωρ της Ιατρικής Αθηνών στην Ακτινολογία ήταν εξαιρετικά δημοφιλής ως λογοτέχνης – ποιητής και στιχουργός των δύο πρώτων ύμνων του Πανιωνίου ΓΣΣ. Κατά την κρατούσα εκδοχή το Οδοντιατρικό Σχολείο σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου ήταν παντελώς ανυπόληπτο και πιθανότατα ο καθηγητής Παπαντωνίου, ο επονομαζόμενος καθηγητής των καθηγητών, πρότεινε την εκλογή του γνωστού λογοτέχνη – ακτινολόγου Σπεράντζα θεωρώντας ότι έτσι θα ανυψώνονταν το κύρος του Σχολείου (βλ. Οδοντοστοματολογική Πρόοδος, τομ. 73, τευχ. 2, 2019: 196-197). Επίσης, όπως αναφέρεται ξεκάθαρα στη βιβλιογραφία το πρόβλημα της έλλειψης πτυχίου Οδοντιατρικής και των ειδικών γνώσεων Ορθοδοντικής επιλύθηκε με πρακτικές που παραπέμπουν βυζαντινές μηχανορραφίες: να φοιτήσει «ταχύτατα» – μόλις και μετά βίας 1 έτος – στο Οδοντιατρικό Σχολείο και στην συνέχεια να «μετεκπαιδευτεί» ταχύρρυθμα στην Ορθοδοντική. Η μετεκπαίδευση του Σπεράντζα πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι και διήρκεσε… 2 μήνες, όπως μαρτυρείται από τον Ι. Αιλιανό, μετέπειτα καθηγητή Οδοντικής Χειρουργικής (Οδοντιατρική Έρευνα, 1944, τεύχος 10, σελ. 299). Το έλλειπες οδοντιατρικό θεωρητικό υπόβαθρο και η ανύπαρκτη κλινική εμπειρία δεν αποτέλεσαν εμπόδιο για την εκλογή του Σπεράντζα ως Ειδικού Καθηγητή Ορθοδοντικής. Πρόκειται για ένα κλασικό παράδειγμα νεποτισμού, του καθιερωμένου και διαχρονικού εθίμου της ελλαδικής πανεπιστημιακής κοινότητας, το οποίο εσχάτως αποτελεί και εξαγώγιμο είδος στα πανεπιστήμια της Κύπρου. Χαρακτηριστική περίπτωση στη Μεγαλόνησο, αποτελεί η θρυλούμενη από διετίας πρόσληψη οδοντιάτρου που προετοιμάζεται με ένα γρήγορο πέρασμα «μετεκπαίδευσης», ώστε να καταλάβει έδρα που πόρρω απέχει από την κλινική του ειδικότητα και το διδακτορικό του. Όμως, με την οδοντιατρική, τη σύγχρονη «εκπαιδευτική» ιστορία της Μεγαλονήσου, αλλά και την εκτεταμένη λογοκλοπία Σπεράντζα, η οποία αποκαλύφθηκε στα φύλλα της Οδοντιατρικής Έρευνας το 1944 από τους μετέπειτα καθηγητές Αιλιανό και Χαραλαμπάκη θα ασχοληθούμε σε επόμενα δημοσιεύματα.
Θερμές ευχαριστίες αξίζουν στο εξαιρετικά πρόθυμο και ευγενικό προσωπικό της Μπενακείου Βιβλιοθήκης που υπάγεται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων και ειδικά στην κ. Ρουμπίνη Δαβίλλα, η οποία με μεγάλη προθυμία και άψογο επαγγελματισμό εξυπηρετεί κάθε αίτημα για την μεγάλη έρευνα που πραγματοποιείται σχετικά με την Ελληνική Οδοντιατρική στους κόλπους της Στοματολογικής Εταιρείας Ελλάδος. Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η Μπενάκειος Βιβλιοθήκη αποτελεί τον κορυφαίο θεματοφύλακα των ιστορικών τεκμηρίων που έχουν παραχθεί από Έλληνες Οδοντιάτρους. Για περισσότερα από 100 χρόνια, η Μπενάκειος Βιβλιοθήκη, αποθησαυρίζει την πνευματική περιουσία της Ελληνικής Οδοντιατρικής αναπτύσσοντας μια μοναδικής αξίας συλλογή οδοντιατρικών τεκμηρίων.